Siyasət və humanitariyanın konvergensiyasını yaradan, bu vəhdətin davamlılığını və funksionallığını təmin edən ən mühüm komponentlərdən biri – humanizmdir. Humanizm – ideya, konsepsiya, ideologiya və ideal, eyni zamanda, müxtəlif fəaliyyət formalarının universal etik prinsipi, fəzilət keyfiyyəti və nəhayət, insaniliyin dərk olunan ən ali təzahürü kimi din, fəlsəfə və etikada, habelə, bədii-estetik, intellektual mədəniyyətin bütün müvafiq sahələrində müxtəlif səviyyə və yönlərdə özünəməxsus şərhini və təcəssümünü tapmışdır. Xüsusilə fəlsəfə tarixində, müxtəlif fəlsəfi məktəblərin yanaşmasında humanizmin apologiyasından inkarına qədər çox müxtəlif yozumlara rast gəlmək mümkündür.
Sivilizasiyanın əxlaqi-mənəvi dayaqlarının möhkəmlənməsi bütün dövrlərdə bilavasitə humanizmin inkişafından asılı olmuşdur. Qarşılıqlı münasibətlərinin humanist əsasları möhkəm və sabit olan, bu əsasların qorunub saxlanmasının əhəmiyyətini anlayan cəmiyyətlər insanlıq dəyərlərinin tərəqqisində nailiyyətlər əldə etmiş, onları irəli aparan sosial-siyasi islahatların aparılmasından çəkinməmiş, yenilik ruhunda cəsarətli olmuş və modernləşmənin artıq qaçılmaz olduğu yeni tarixi dönəmdə də demokratik dəyişikliklərə doğru məqsədəyönlü şəkildə hərəkət edə bilmişlər. Humanist əsasları özünün sosial dünyagörüşündə və praktikasında inkişaf etdirməyən cəmiyyətlər isə həyatın bütün sahələrində həmişə gerilik nümayiş etdirmiş, azadlıqları məhdudlaşdıran sxolastik ehkamların təsiri və təzyiqi altında qalmış, humanist cəmiyyətlərin bütün üstünlüklərindən məhrum olmuşlar. Lakin humanist əsaslar cəmiyyət həyatında birdən-birə və asanlıqla yaranmır, onun təşəkkülü cəmiyyətin ictimai-siyasi, mənəvi-intellektual həyatının mürəkkəb prosesində, fikir və mövqelərin bəzən kəskin qarşıdurması, mübarizəsi fonunda baş verir və demək olar ki, bu təşəkkül prosesi heç vaxt ideal şəkildə başa çatmır. Lakin daha mükəmməl sosial-siyasi sistemlərə doğru irəliləyişdə insanlararası münasibətlərin humanist əsaslarının inkişafı başlıca şərt olaraq öz prioritetliyini saxlayır.
Humanizm – fəlsəfi, etik, dini, sosial, siyasi, aksioloji parametrləri olan anlayış və kateqoriya kimi də sivilizasiya düşüncəsinin ən qədim zamanlarından müasir dövrümüzədək inkişafında getdikcə normativləşən qavram ölçüləri almasına baxmayaraq, məlum olur ki, hələ bu prosesin özü də bitməmiş qalır. Məsələn, “Fəlsəfə ensiklopediyası”nın (“Encyclopedia of Philosophy”) ən yeni 10 cildlik fundamental nəşrinin 4-cü cildində “humanizm” bu şəkildə definisiya edilir: “Humanizm müasir dövrümüzdə belə bir ideoloji doktrinanı bildirir ki, burada Allaha qarşı duran insan varlığı kainatın mərkəzinə gətirilir” [12, c.4, s.477]. Aydın şəkildə görünür ki, bu definisiyada “humanizm” yanlış bir qoyuluşda “antroposentrizm”lə eyniləşdirilmişdir. Fikrimizcə, bu – sadəcə bir eyniləşdirmə deyil, Qərb fəlsəfi düşüncə mədəniyyətinin xarakterik cəhətini göstərən bir analogiyadır. İnsanı bütün varlığın mərkəzinə qoyan “antroposentrizm” qədim Misir piramidal sxolastikasından müasir fəlsəfi doktrinalara qədər antropoloji sistemlərin ifrat-subyektiv layında təzahür edən bir fikir cərəyanıdır. “Antroposentrizm” (insanmərkəzçiliyi) özünün siyasi versiyasında asanlıqla “qərbmərkəzçiliyi”nə (Qərb siyasəti və sivilizasiyasının dünyanın mərkəzinə qoyulması ideologiyasına) istiqamətləndirilə bilir.
Öz tarixi təkamülünə görə, “antroposentrizm” Renessans epoxasında fəlsəfi-estetik axtarışların ümumi motivində görünsə də, bu epoxanın humanizm (eyni zamanda, siyasi humanizm) konsepsiyası “antroposentrizm” qəlibinə sığmayacaq dərəcədə dolğun mahiyyət daşımışdır. Renessans humanizmi – İnsan Şəxsiyyətini yaradıcı bir qüvvə kimi təsdiq edən mükəmməl fəlsəfi sistemdir. Renessans epoxasının fəlsəfi humanizmi “insanı – dünya nizamının bir üzvü” kimi dəyərləndirir [3, s.261]. Özü də Renessans düşüncəsində insan – yuxarıdakı definisiyada irəli sürülən müddəanın tam əksinə olaraq, “Allaha qarşı duran varlıq” kimi deyil, məhz Allahın yaratdığı və İlahi iradənin fövqəlmissiyasını həyata keçirən varlıq kimi dünyanın mərkəzinə gətirilir. Renessans mütəfəkkiri C.P.Mirandola bu İlahi aktı onun öz məntiqi ilə şərh edir: “Bütün yaratdıqlarımın təcəssümü təyin etdiyim qanunların hüdudlarında müəyyənlik tapır. Sən isə, İnsan, heç bir hüdudla sıxılmadan öz qərarına görə mənim Sənə təqdim etdiyim hökmranlıq əsasında öz surətini yaradırsan. Mən Səni dünyanın mərkəzinə qoyuram ki, Sən bu məqamdan dünyada nə varsa onları bütünlüyündə rahatca nəzərdən keçirə biləsən. Mən Səni nə göy, nə yer adamı kimi , nə fani, nə ölməz kimi yaratmışam, ona görə ki, gərək Sən – azad və mahir ustad – özün seçdiyin surətdə özünü yaradasan. Sən rəzil, ağılsız bir məxluq kimi də özünü yetişdirə bilərsən, lakin Sən qəlbinin istəyincə Ali-İlahi bir varlıq kimi özünü yarada bilərsən” [3, s.267]. Burada yeganə məqsəd – özünü və dünyanı yenidənyaratmada insan qabiliyyətlərinin maksimum kamilliyinə inamı formalaşdırmaq, onun yaradıcı potensialını fərdi səviyyədən sosial səviyyəyə qaldırmaqdır. Bu məqsədlə də Renessans epoxasının humanistləri birgə səylə 1462-ci ildə İtaliyada Platon Akademiyasını yaratmış, Yunan-Roma sivilizasiyasının ənənələri əsasında humanitar elmlərin bir-biri ilə bağlı şəkildə öyrədilməsinin təməlini (studia humanitatis) qoymuşlar. Məhz bu dövrdən etibarən insanın və onun yaratdığı mədəniyyətin öyrənilməsini universal biçimdə əhatələyən humanitar elmlər (humanitariya) özünün müasir anlamdakı statusunu qazanmış, humanizm – insan və onun maraqlarını ifadə edən fəlsəfi, etik, ideoloji və siyasi sistemlərin başlıca konsepsiyası olmuş, onun teoloji-teokratik anlamından rasional-fəlsəfi anlamına doğru ciddi dönüş baş vermiş, insan və onun humanist görüşləri İntibahdan sonrakı tarixi epoxaların bütün ictimai-fəlsəfi cərəyanlarının (xüsusilə Maarifçiliyin) əsas problematikasında yer almış, insanı spesifik problem kimi öyrənən antropologiya daha sonra sosial, siyasi, etik, personalist antropologiya istiqamətlərində inkişaf etmiş və nəhayət, tədricən humanizm – humanitar elmlərlə sosial-siyasi elmlərin sinkretizasiyasını yaradan və humanitariyanın bu dayaq nöqtəsindən siyasətin nəzəriyyə və praktikasına modifikasiyanı qanunauyğunlaşdıran mühüm həlqə-konseptə çevrilmişdir. Renessans dövrünün müstəsna əhəmiyyəti həm də bundadır ki, o, özündən əvvəlki tarixi epoxalarla özündən sonrakı tarixi epoxaların məhz humanizm ideallarının yaşarılığı və yüksəlişi qayəsində varisliyini hifz etmişdir.
Klassik mədəniyyətlərin humanizm ideyaları zərdüştlük, buddizm, daosizm, konfutsiçilik, xristianlıq və islam fəlsəfəsində onların doktrinalarının həm oxşar və həm də fərqli müddəalarında öz əksini tapmışdır. Qanunauyğundur ki, onlar bir-birindən nə qədər seçilsələr də, insanı təxminən Şərq və Qərb İntibahının ümumi ruhunda qavrayan konseptual yanaşma üzrə onların hamısını bir müstəviyə gətirmək mümkündür: dünyanın vəhdəti amalında birləşən kamil insanlar öz ideallarına uyğun, məsləki – insanlıq, əxlaqı – insaniyyət olan cəmiyyət qurmaq kimi ilahi missiyanı daşıyırlar. Sufi fəlsəfəsinin böyük mütəfəkkiri əl-Qəzalinin “İlahi nizam” əsəri məhz belə humanist idealın islam interpretasiyasını təqdim edir [1]. Bəşəriyyətin ən qədim humanist ideyalarını özündə cəm edən zərdüştlük, manilik və manixeyliyin də islam dünyagörüşündə analogiya tapan əsas ideyası – “bütün insanlığın şərə qarşı mübarizədə birləşməsi”, “əbədi insanın (əl-insan əl-qədim) xeyir və şər arasındakı kosmik mübarizəni” yer həyatında – sosial müstəvidə davam etdirərək, xeyirə xidmət etməsi fikridir. “İnsan zəkasının humanist aspekti” onun kosmik nizamı sosial nizamla tamamlaması ilə öz reallığını təcəssüm etdirir [2, s.59, 73, 175]. Əl-Fərabiyə görə, əgər “Allah mənəviyyatların mənəviyyatıdırsa”, onda yer üzündə əxlaqi-mənəvi həyat da bu ali məqsədlər nizamında qurulmalıdır [15, s.467]. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si – humanist sosial və siyasi quruluşun məhz kamil əxlaqa və mənəviyyata sahib insanlar tərəfindən yaradıla biləcəyi məntiqini irəli sürən poetik-fəlsəfi salnamədir. İmadəddin Nəsimi isə “İnsan – Kainatın məqsədidir”, “İnsan – Kainatın yaradıcısıdır” kəlamları ilə humanist panteizmin ən başlıca imperativini bəyan edir.
ərq və Qərb mədəniyyətlərinin ayrı-ayrı tarixi zamanlarda ərsəyə gətirdiyi bu humanist ideyalar bəşər sivilizasiyasının rasionalizmə doğru inkişafı prosesində getdikcə daha çox ictimai məzmun kəsb edir. Xüsusilə Qərb cəmiyyətləri yaşadıqları sosial-siyasi sistemlərin humanist əsaslarda qurulmasının problemləri ilə daha məqsədəyönlü şəkildə məşğul olmağa başlayırlar. Humanizm ideyaları və prinsipləri sosial-siyasi motivasiya qazandıqca, onlar bədii-intellektual mədəniyyətin müxtəlif süxurlarından, fəlsəfə və etikadan ictimai praktikaya doğru hərəkət tempini artırır və özünün siyasət və hüquq sferasında təsdiqini zərurətə çevirir.
Avropada Renessans epoxası ilə başlamış, Maarifçiliklə inkişaf etdirilmiş humanizm hərəkatı XX əsrin hətta ən katastrofik müharibə və müharibələrarası situasiyalarında yeni tarixi-humanitar dünyagörüşü müstəvisində, həm də daha dramatik psixoloji gərginlikdə meydana çıxır. Alman mütəfəkkiri Albert Şveytser böyük sivilizasiya ənənələrinə (öz praktikasında isə hind fəlsəfi mədəniyyətinə) söykənən humanizm fəlsəfəsini – müasir bəşəriyyətin etik həyatının ideasional proqramı kimi irəli sürür. Həyatı ilə öz fəlsəfəsinin məramlarını təsdiq edən Albert Şveytserə görə (o, Almaniyada faşizmin hakimiyyətdə olduğu dövrdə həyat yoldaşı və məsləkdaşı Yelena Breslau ilə birlikdə Afrikada həkim kimi çalışmış, 1953-cü ildə aldığı Nobel Sülh mükafatının vəsaiti hesabına Mərkəzi Afrikanın tropik meşələrində yerləşən Lambarenin yaxınlığında cüzam xəstələri üçün yaşayış məskənləri saldırmış, 1957-ci ildə “Bəşəriyyətə müraciət”lə çıxış edərək, dünya hökumətlərini nüvə silahı sınaqlarını dayandırmağa çağırmışdır), humanizm – insanlığın əsas məqsəd və vəzifələrini özündə konsentrasiya edən bir düşüncə və fəaliyyət prinsipidir ki, bunsuz, ümumiyyətlə, insanlararası münasibətlərin əxlaqi nizamı mümkün deyil [7; 8]: “Əsl etika bütün dünyanı özündə birləşdirir. Əxlaqilik bir əsas etik prinsipə – həyatın yüksək səviyyədə saxlanılması və davam etdirilməsi prinsipinə bağlanır. Daim kamilləşməsini tələb edən şəxsi həyatın yüksək səviyyədə saxlanması və fədakar mərhəmət və yardım tələb edən başqasının həyatının yüksək səviyyədə saxlanması – bax budur etika. Bizim məhəbbət adlandırdığımız – mahiyyətcə elə həyat önündə pərəstiş deməkdir. Bütün maddi və mənəvi dəyərlər yalnız həyatın yüksək səviyyədə saxlanılması və davam etdirilməsinə xidmət etdiyi dərəcədə qiymətlidir” [9, s.230]. Nitsşenin amoralist konsepsiyasının ən antibəşəri səviyyədə ideolojiləşdirildiyi faşizm doktrinasına haqq qazandırılmasına İkinci Dünya müharibəsi dövründə Fransa Müqavimət Hərəkatında iştirak edən digər Nobel Mükafatı laureatı Alber Kamyunun “Alman dostuma məktublar”ında sərt cavabı isə belədir: “Siz heç zaman varlığın məna kəsb etdiyinə inanmadınız və nəticədə, özünüz bu inama gəldiniz ki, guya heç nəyin əhəmiyyəti yoxdur, guya xeyirlə şərin ayırd edilməsi də tamamilə hər kəsin öz bildiyincədir. Sizin gümanınıza görə, hər hansı bir əsaslandırılmış əxlaqın – istər insani olsun, istər ilahi – olmadığı yerdə, vəhşiliyin hökm sürdüyü yer səltənətində yeganə bir dəyər varsa, – o da yalnız zor və hiyləgərlikdir. Buradan da siz o nəticəni çıxartdınız ki, guya insan – heç nədir və onun canını almağa sizin ixtiyarınız var, guya ayrıca bir fərdin tarixdə ən əhəmiyyətsiz təyinatı onun hakimiyyətin əldə edilməsi avantürasına, əxlaqi ehkamınsa işğalçının sayıqlığına tabe etdirilməsidir” [4, s.363]. Alber Kamyu bu fəlsəfi esse-məktublarında əxlaq, ədalət və humanizm arasında təhrifçi ideologiyaların yaratdığı süni çatın nə qədər təhlükəli olduğunu və bu sivilizasiya triadasının (əxlaq – ədalət – humanizm) antibəşəri məqsədlə tamamilə əks versiyada (amoralizm – ədalətsizlik – antihumanizm) doktrinalaşdırılmasına qarşı sağlam zəkanın öz intellektual cəbhəsini açması zərurətini göstərir.
Pyer Teyyar de Şarden yer üzündə maddi həyatın şüur həyatına, şüur həyatının sivilizasiya həyatına yüksəlməsini şərtləndirən prosesləri təhlil edərək bu qənaətə gəlir ki, ümumiyyətlə, sivilizasiyanın özünün bütün tarixində hasil etdiyi ən kamil ideya – bəşəriyyətin vəhdəti və bu vəhdəti yaradan humanizm reallığıdır. Bu reallığın məntiqi hər cür dominantlığı, üstünlük cəhdlərini əsaslandıran konsepsiyalardan qat-qat güclü və perspektivlidir: “Gələcəyin o eqosentrik idealı yalan və təbiiliyə ziddir ki, guya eqoizmi əldə rəhbər tutaraq, “hər kəs özü üçün” prinsipini ifrat həddinə çatdırır. Hər bir element yalnız başqa elementlərlə əlaqədə və onlarla vasitələnərək inkişaf edə və böyüyə bilər. Rasist idealı da ona görə yalandır və təbiiliyə ziddir ki, burada bir budaq ağacın bütün şirəsini özünə çəkir və digər budaqların quruması hesabına boy atır. Lakin günəş işığını içmək üçün ağacın bütün tacı ilə birlikdə kompleks boyatımı gərəkdir. Dünya üçün çıxış, gələcəyə açılan qapı, ali bəşəriyyətə aparan yol irəlidədir, özü də bir neçə imtiyazlandırılmış şəxslər, bir seçilmiş xalq üçün deyil! Bunlar hamısı birlikdə, həm də o istiqamətə güclü bir təkanla açılacaq ki, orada hamı birləşə və Yer kürəsinin mənəvi yeniləşməsində öz payını verə bilər” [6, s.357].
Dövrünün yaradıcı-optimist ruhunu bütün dolğunluğu ilə əks etdirən bu humanist-konseptual yanaşma XX əsrin ziddiyyətləri içərisində öz həqiqətini sübut etməkdə müstəsna qətiyyət və ardıcıllıq nümayiş etdirmişdir. Həmin mövqeyin antihumanist tendensiyalarla barışmaz pafosda meydana çıxmasının tarixi əhəmiyyəti həm də bundadır ki, o, XX əsrin böhran və dekadent ruhuna, “humanistsizləşmə” (“dehumanization”) meyllərinə də təpki göstərmiş [5, s.208-268], mədəniyyətdən siyasətədək bütün səviyyələrdə insaniliyin deqradasiyasının təzahürünə qarşı öz arqumentasiyasını əsaslandıra bilmişdir.
Üçüncü minilliyin yaşadığımız başlanğıc mərhələsində – qlobal ziddiyyətlərin səngimədiyi, əksinə, bir qədər də kəskinləşdiyi müasir dövrümüzdə humanizmin siyasət və humanitar sferanı vahid mövqeyə gətirən universal prinsiplərinin müdafiəsi daha da aktuallaşmışdır. Hazırda bu məqsədə yönəldilmiş təşəbbüslərin ciddi intellektual axtarışlarla müşayiət olunan istiqamətləri beynəlxalq səviyyədə dəstəklənərək öz ətrafında geniş ictimai platformanı formalaşdırır. Bütün çətinliklərə, məhdud və qlobal miqyaslı antihumanist hərəkət və meyllərin öz təsir və təzyiq gücünü saxlamağa çalışmasına baxmayaraq, bu gün elm, mədəniyyət, təhsil, din, siyasət və çoxsaylı beynəlxalq təşkilatlar humanizm prinsiplərinin beynəlxalq siyasi həyatda normativləşən qaydaların dərin mahiyyətinə hopdurulması üçün kifayət qədər məqsədəyönlü fəaliyyət göstərirlər.
Bu istiqamətdəki səylərin seçkin örnəyi – Buddizmin Tibet dini rəhbəri, eyni zamanda, Tibet xalqının azadlıq hərəkatının lideri Dalay Lamanın fəaliyyətidir. Buddizm Müqəddəsinin “Yeni Minilliyin Etikası” adlı proqram-kitabı müasir dövrün humanizm konsepsiyasını əsaslandırılmış bir məntiqlə təqdim edir. Diqqətəlayiq cəhət həm də bundan ibarətdir ki, üçüncü minilliyin ən humanist əxlaq kodekslərindən birini – dövləti və müstəqilliyi olmayan bir xalqın nümayəndəsi irəli sürür. Başlıca məqsədinin – “mənəviyyatda inqilab yaratmaq”, “dini prinsiplərdən daha çox universal prinsiplərə əsaslanan” yeni humanitar dünyagörüşünün meyarlarını müəyyən etmək olduğunu deyən Dalay Lama öz nümunəsində insanın universumdakı mövqeyinin unikallığını göstərir: “Mən Dalay Lama olmazdan öncə tibetliyəm, tibetli olmazdan öncə insanam. Yəni mən Dalay Lama kimi tibetlilər qarşısında məxsusi məsuliyyət daşıyıram, fəqət ruhani kimi dinlərarası harmoniyanın daha da inkişaf etdirilməsi üçün məxsusi məsuliyyət daşıyıram, lakin mənim bir insan olaraq hamımızın daxil olduğumuz bəşəriyyət ailəsi qarşısında daha böyük məsuliyyətim vardır” [11, s.20]. Göründüyü kimi, burada məsuliyyətin dərəcələri millidən ümumbəşəriyə doğru deyil, ümumbəşəridən milliyə doğru istiqamətlənmişdir və bəşəriyyət qarşısındakı məsuliyyətin yükü daha artıqdır. Bu paradiqmanın qlobal siyasətdə dərk edilməsi buradakı hazırkı meyarları, xüsusilə məsuliyyətin trayektoriyasını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişərdi. Buna görə də Dalay Lama bəşəriyyətin problemlərinin birgə səylə həll edilməsini öz üzərinə götürən “universal məsuliyyəti” müasir etik-siyasi humanizmin ən yüksək təzahürü, humanistik şüur aktının gerçək praktiki təcəssümü kimi dəyərləndirir [11, s.161-171]. Dalay Lama yeni minilliyin çağırışlarının beynəlxalq humanitar əməkdaşlıq üçün təməl yaradılmasından ibarət olduğunu vurğulayır: çünki yalnız bu təməl üzərində ayrı-ayrı dillərə, dinlərə, mədəniyyətlərə, ənənələrə malik olan xalqlar təkcə rəsmi deyil, həm də doğma münasibətlər yarada bilərlər. Dalay Lama zor siyasətinin təntənəsini formulə edən Mao Tze Dunun tezisinin nə tarix, nə də müasirlik üçün yaramadığını göstərir: “Mao Tze Dun bir dəfə söyləmişdi ki, siyasətin gücü tüfəng lüləsindən gəlir. Əlbəttə, zor müəyyən qısamüddətli məqsədlərə çatdıra bildiyinə görə bu belə görünür. Lakin zor uzunmüddətli məqsədləri özündə saxlaya bilməz. Əgər biz tarixə baxsaq, görərik ki, bəşəriyyətin sülh, ədalət və azadlıq sevgisi həmişə qəddarlıq və təzyiq üzərində öz təntənəsinə çatmışdır” [11, s.201]. Bu humanist əqidə ilə Dalay Lama dünyanın qlobal siyasi quruluşunun humanitar təməl üzərində dəyişməsi üçün müəyyən konkret layihələr də irəli sürür. O, Asiyada (Tibetdə) və Avropada (Almaniyada), daha sonra isə planetin başqa məkanlarında “Sülh Zonalarının” yaradılmasını təklif edir: bu Zonalardan dünyanın hər yerinə qlobal sülh strategiyasının fəaliyyət istiqamətləri açılır. Dalay Lamanın digər təklifi – “Xalqların Ümumdünya Şurasının” (“World Council of the People”) yaradılmasından ibarətdir. Bu Şura özündə dünyanın sülhməramlı, humanist baxışlara malik, əxlaqi-siyasi mədəniyyət dəyərlərinin daşıyıcısı olan tanınmış sənətkarlarını, bankirlərini, ekoloq və hüquqşünaslarını, şair, yazıçı, alim və ruhani mütəfəkkirlərini birləşdirə bilər [11, s.216]. Planetmiqyaslı humanist mövqenin bu formatda intellektual konsentrasiyası həm də BMT-nin islahatlar məramına güclü dayaq ola bilər.
Rodriqe Tremblinin “Qlobal etikanın kodeksi: on humanist prinsip” adlı fundamental əsəri müasir bəşəriyyətin həyatında humanizmin nə qədər böyük əhəmiyyət daşıdığını təsdiq edən ciddi araşdırmadır. Transmilli Tədqiqatlar Mərkəzinin və Dünyəvi Humanizm Şurasının təsisçisi və rəhbəri Paul Kurtzun yazdığı “Ön söz”ündə yüksək qiymət verilən bu əsər qlobal etika ilə qlobal siyasət arasında bir “ideya körpüsü” yaradır. Müəllif Avropa düşüncəsində inqilab yaradan Maarifçilik hərəkatının klassik humanizm ənənələri üzərində “XXI əsr Maarifçiliyinin” yeni humanizm platformasının müddəalarını irəli sürür ki, bunu da sistemli şəkildə “gələcəkdə inkişaf etdirilməsi vacib olan yeni humanistik qlobal etika” [14, s.18] adlandırmaq olar. Rodriqe Tremblinin kodeksləşdirdiyi “qlobal humanizmin on prinsipi” aşağıdakılardır:
R.Trembli bu prinsiplər əsasında “planetar humanizmin” nüfuz koordinatlarını qurur, humanitar fikir tarixindən öz konsepsiyasını gücləndirən dəlillər gətirir, müasir beynəlxalq həyatda bu prinsiplərin gerçəkləşmə imkanlarını əlaqələndirir. “Hər bir cəmiyyətin etik infrastrukturunu” öyrənmək müəllifə imkan verir ki, o, ən müxtəlif cəmiyyətlərin prizmasından ümumbəşəri humanizmin kongeniallıq durumunu və inkişaf perspektivini müəyyən edə bilsin. Müəllifin gəldiyi ilk qənaət budur ki, “dünyamız sivilizasiya böhranı ilə üz-üzə qalmışdır, bu isə, əslində, əxlaq böhranıdır” [16, s.23]. Bu böhrandan çıxış yolları isə – əxlaqın nüvəsini təşkil edən ədalət və humanizm prinsiplərinin necə tətbiq edilməsi istiqamətindədir. Müasir bəşəriyyətin maddini mənəvidən üstün tutan dünyagörüşü modeli dəyişməli, “homo economicus” “homo moralis”ə transformasiya olmalıdır [16, s.88-89]. Əxlaq – insanların yalnız müəyyən məqamlarda və situasiyalarda üz tutduqları dəyər və davranış etiketlərinin sadəcə cəmi deyil, o – insanın daxili mahiyyəti, gündəlik həyatıdır. Humanist əxlaq isə artıq özünü və əhatəsində olduğu cəmiyyəti yüksək səviyyədə dərk edən insanın həyat proseslərinə aktiv pozitiv-dəyişdirici münasibətini şərtləndirən ali insani keyfiyyətlər kompleksidir. “Daha kamil əxlaqi gələcək uğrunda mübarizə ideyası” insanın humanist əxlaqını dünyanın sosial-siyasi yeniləşməsi arenasına səfərbər edir.
Əgər sivilizasiya böhranı humanitar böhrandan başlayırsa, deməli, bu böhrandan qurtuluş da humanitar düşüncədən təkanlanmalı, humanizm hərəkatı isə bu mənəvi təkamülün, eyni zamanda, ictimai-siyasi özünütəşkil prosesinin hərəkətverici qüvvəsi olmalıdır. Bəşəriyyətin humanizm ideyaları və ideallarının müasir sivilizasiya əxlaqının bütün səviyyə və sferalarına yönləndirici və stimullaşdırıcı təsiri labüd olduğu kimi, onların qlobal siyasət və onun arxitektonikasında da öz əksini tapması olduqca zəruridir. Humanizm – özünə siyasətdə dayaq yaratmalıdır ki, gerçəkləşmə imkanlarını qazana bilsin. Cəmiyyətin və onun mədəniyyətinin yalnız formal-linqvistik qatında qalan humanizm siyasi şüur və fəaliyyətdə əhəmiyyətli dəyişiklik yarada bilməz. Bu səbəbdəndir ki, çox zaman humanizm siyasətdə və diplomatiyada yalnız deklarativ xarakter daşıyır, onun məqsədlərinin özülünə və avanqardına çevrilə bilmir. Buna görə də qlobal siyasətin arxitektonikası deklarativ humanizmin deyil, substansial humanizmin özünə təməl yaratdığı quruluşu almalıdır.
Bu gün beynəlxalq münasibətlər sisteminin əsas problemi olan nizamyaradıcı siyasətin qlobal idarəetmə modelində həyata keçirilməsi də bilavasitə humanitarizmin buradakı məqsədlərin mənəvi bazisini hansı səviyyədə təşkil etməsindən asılıdır: “Universal Əxlaqi Nizam” [10, s.8] qlobal siyasətin arxitektonikasına elə bir quruluş verir ki, buradakı fəaliyyətlərin ümumi sistemi humanizmin prinsiplərindən kənara çıxmamaq şərtlərini qanunauyğunluq kimi qəbul edir. Çünki, D.Bauçerin qeyd etdiyi kimi, “hərəkətverici qüvvəsini əxlaqi bağlar təşkil edən universal birlik (və ya dünya birliyi)” insanları bir araya gətirən humanitarist konsepsiyanı – “Universal Əxlaqi Nizam”ı özünün məntiqi həyat paradiqması sayır: “zəkanın beynəlxalq məhkəməsi” vasitəsilə haqq-hesab çəkmək “Universal Əxlaqi Nizam”ın kompetensiyasındadır: “Elə vaxtlar olub ki, universal əxlaqın səsi zəif pıçıltıdan azacıq bərk gəlib, amma elə vaxtlar olub ki, arxasında nə qədər qışqırtılar qopsa da, bu səs aydınca eşidilib” [10, s.8]. Müasir qlobal siyasətin arxitektonik quruluşu elə olmalıdır ki, onun “akustikasında” humanist əxlaqın səsi normal ölçüdə, siyasətlə harmoniyada eşidilsin.
Bəşəriyyətin tarixi-mənəvi həyatında, humanitar elmlərin, mədəniyyətin inkişafı prosesində getdikcə təkamül edərək yetkinləşən və rasionallaşan humanizmin mükəmməl ideya və nəcib ideallar sistemi kimi formalaşması hazırda davam edir: klassik humanizm ən yeni dövrün humanizm dəyərləri ilə zənginləşir; xüsusilə qloballaşma müasir humanist dünyagörüşünə daha geniş universal ölçülər verir; dünya birliyinin təşəkkülü ideyası – həm də humanist ideya və idealların özünütəsdiqi kimi meydana çıxır. Deməli, klassik humanizm və modern humanizm iki əsas komponent olaraq müasir qlobal siyasətin humanitar arxitektonikasını təşkil edir. Təqribən son iyirmi ildə qlobal siyasət və beynəlxalq münasibətlər probleminə həsr olunmuş fundamental tədqiqatlarda və spesifik ixtisas dərsliklərində, beynəlxalq hüquq sənədləri və araşdırmalarında, beynəlxalq təşkilatların layihə və proqramlarında, eyni zamanda, dövlət xadimləri, siyasətçilər və diplomatların praktikasında humanizm prinsiplərinə istinad və həmin prinsiplərdən çıxış edilməsi qanunauyğun hal almış, humanist aktlar yüksək siyasi mədəniyyətin göstəricisinə çevrilmiş, yeni humanist ideya və təşəbbüslərin beynəlxalq siyasətin gündəminə gətirilməsi, siyasi humanitarizmin bütün komponentləri ilə zənginləşdirilməsi dünya ictimaiyyəti və avanqard elita tərəfindən xüsusilə dəstəklənən və təşviq edilən fəaliyyətlər sayılmışdır. Mövcud beynəlxalq hüququn bütün təməl sənədlərində humanizm (a) prinsip, (b) ideya, (c) məqsəd, (ç) akt, (d) hüquqi prosedur anlamında və qoyuluşunda təsbit edilmişdir [13, s.792-794].
Humanizm paradiqmalarının qlobal siyasətin nəzəriyyə və praktikasına təbii sintezi prosesi beynəlxalq müstəvidə fundamental yanaşmaların bütün strukturuna təsir edir. Bu reallıqdan çıxış edərək müasir beynəlxalq siyasət ayrı-ayrı nəzəriyyə və konsepsiyaları beynəlxalq sistemin ümumi mənafelərini nəzərə alan humanist dünyagörüşü baxımından dəyərləndirməli, qlobal siyasət beynəlxalq təhlükəsizlik, beynəlxalq təşkilatlanma və beynəlxalq hüququn gücləndirilməsi problemlərini bilavasitə etik-humanistik fəaliyyətlərin funksionallaşması ilə əlaqələndirməlidir. Qloballaşmanın bütün inkişaf tendensiyaları ona parallel olaraq kəskin formada meydana çıxan humanitar və ekoloji problemlərin kontekstində, qlobal inkişaf – qlobal yoxsulluq dilemması kontekstində dəyərləndirilməlidir. Yeni dünya nizamı – qlobal dəyişikliklərin mahiyyətini düzgün dərk edərək, bu prosesləri fəal humanizmin siyasi mövqeyi ilə uzlaşmada idarə etməyin strategiyası kimi düşünülməli, beynəlxalq həyatın bütün əsas problemləri, o cümlədən beynəlxalq konfliktlərin həll edilməsi qlobal siyasətin diskursunda, həm də siyasi humanizm meyarlarından yanaşma kontekstində aydınlaşdırılmalıdır.
История и современность: логика развития цивилизации, обогащающейся благодаря гуманизму
В статье исследуются процесс исторической эволюция идей гуманизма и особенности формирования им ценностей цивилизации. Автор показывает, что историческая взаимосвязь философии гуманизма и политики в настоящее время вступает на новый этап своего развития, неразделимость гуманистического мировоззрения и политического мировоззрения еще раз находит свое подтверждение. Экономическое, политическое, технологическое, культурно-интеллектуальное развитие человечества составляет единоцелевую платформу международной гуманитарной политики. В сущности, глобальная интеграция определяется не как некий проект, пирамидально структурирующий государства и культуры мира, а как многоуровневый и многовекторный путь развития, порождающий конвергенцию всех гуманистических морально-нравственных ценностей человечества.
History and Modernity: Developmental Logics of Civilization Deepening with Humanism
The article investigates the evolution process of ideas of humanism and elements forming its values of civilization. The author indicates that historic relationship of politics with humanistic philosophy begins its new phase of development in the modern period, inalienability of humanist and political outlook confirms itself once again. Economic, political, technological, cultural-intellectual development of humanity makes up single-purpose platform of planetary humanistic politics. Global integration, in its essence, is not the project structurizing the world’s states and cultures in the pyramidal form, it is the way of multi-leveled and multi-directional development establishing the convergence of all humanistic moral-spiritual values of humanity.